ابوعلی حسن طوسی ملقب به خواجه نظام الملک از دهقانزادگان روستای نزل آباد بیهق (سبزوار) بود ولی از آنجا که ۲۲ ذی القعده سال ۴۰۸ قمری در شهر توس (طوس) متولد شده ودر همانجا دانش آموخت، توسی خوانده می‌شد.
وی در زمان پادشاهی غزنویان چشم به جهان گشود و در آغاز از دیوانسالاران و پس از برکناری عمیدالملک کندری (از کندر خلیل آباد) در سال ۴۵۵ قمری، وزیر آلپ ارسلان و همچنین آموزگار ولیعهد خردسالش ملکشاه شد و ۲۹ سال در این جایگاه بود.
با مرگ الب ارسلان، خواجه نظام الملک، ملکشاه را در ۱۸ سالگی به پادشاهی رساند و خود، کار گرداندن کشور ایران را که دچار گرفتاری‌ها و نابسامانی‌های بسیاری بود، به دست گرفت. به کوشش او که مرد کاردانی بود، گرفتاری‌های بسیاری از دستگاه سلجوقی دور شد و ملکشاه به نیرو و چیرگی بسیاری در کشور رسید.
خواجه علاوه بر رتق و فتق امور مملکتی و حل مشکلات عدیده اجتماعی و اخلاقی و سایر مسائل مملکتی، دست به ایجاد مدارسی زد که در تاریخ به نام وی به مدارس نظامیه مشهور است. نظامیه ها همان مدارس هستند که بعدها سرمشق دانشگاه‌ها شدند؛ که مهم‌ترین آن‌ها عبارت بودند از نظامیه‌های بغداد، موصل، نیشابور، بلخ، هرات، مرو، آمل، گرگان، بصره، شیراز، اصفهان و...
وی نظامیه نیشابور را برای امام الحرمین جوینی ساخت و حوزه قلمرو حکومت سلجوقیان را چنان وسیع کرد که در کلیه تاریخ اسلام، نظیر آن دیده نشده است. خواجه نظام الملک دارای همتی بالا بود و به ایران عشق می ورزید و همواره به دنبال راهی برای رشد میهن بود. وی، سه هدیه ماندگار برای ایرانیان به یادگار گذاشت؛
نخست دستور داد سال‌شمار خورشیدی فراهم شود تا سال‌شمار قمری کنار گذاشته شود.
دوم آنکه دستور داد هزاران بار کتاب شاهنامه فردوسی بازنویسی شود تا زبان ایرانیان نجات یابد.
سوم برافراشتن دانشگاه‌های نظامیه بود که ریشه و پایه‌ی دانشگاه‌های امروزی است.
خواجه نظام الملک در کتاب سیاست نامه از الگوی حکومت یکپارچه مانند حکومت دوره ساسانی و دولت های پس از اسلام که از این دولت الگوبرداری کردند مانند بوییان، سامانیان و حتی غزنویان به عنوان الگوی یک نظام آرمانی، دفاع می کرد.
وی دشمن سرسخت جریان فئودالی زمان بود که به دید او به پراکندگی کشور می انجامید، اگر چه خود گوی پیشی را در گسترش زمین هایش از بزرگ ترین زمین داران زمان خود می ربود. خواجه نظام‌الملک پیرو کیش سنی و شافعی بود. مورخان خواجه نظام الملک را جز کسانی میدانند که آخرت را بر دنیا ترجیح میداده.
وی همیشه در مجالس علمای دینی حضور داشته است. مشهور است خواجه زمانی که صدای اذان را می شنیده، مشغول هر کاری بوده از آن دست میکشیده و به نماز می ایستاده است و اگر موذن در اذان گفتن سستی میکرده به او تذکر میداده است.
نظام الملک، بیش‌تر بعنوان یک مدیر اجرایی موفق معروف است؛ تا یک اندیشمند اقتصادی. اما ذکاوت و دارایت مدیریتی او باعث گسترش زیرساخت ها و توسعه اقتصادی امپراطوری اسلامی گشت. در حالی‌که مالیات های مناسبی از ...
