👤 رجبعلی لباف خانیکی، باستان شناس:
🔹در گذشته وقوع برخی از رویدادها یا حضور برخی شخصیت‌ها موجب می‌شد که در برهه‌ای از زمان جایگاه آن رویداد یا آن شخصیت شهره شود و به واسطه آن نام و آوازه، با رونق و آبادانی همراه شود؛ مانند «هگمتانه»، «پاسارگاد»، «شیز»، «الموت»، «پاژ»، «چالدران» و «جوین».
🔹از جمله جوین که امروزه به دو شهرستان «جوین» و «جغتای»، تقسیم شده که در قدیم «ولایت گویان» نام داشته و «یاقوت حموی» در کتاب «معجم‌البلدان»، مرزهای آن ولایت را در شرق بسطام (شاهرود)، در غرب نیشابور، در جنوب جاجرم و در شمال بیهق (سبزوار)، نوشته است.
🔹آن ولایت در دوران استیلای مغول، در سده هفتم تا پایان دوران صفوی به مرکزیت «فریومد»، یکی از ولایات معتبر خراسان بوده و از دوران افشاریه مرکزیت آن به «آق قلعه» (نقاب) و پس از «محمدشاه قاجار» به «قازری» (جغتای) منتقل شده و پس از تغییر و تحولات زیاد، در سال ۱۳۸۶ به دو شهرستان جوین و جغتای تفکیک شده است.
🔹دشت جوین به دلیل برخورداری از آب و هوای مناسب و خاک حاصلخیز، از گذشته‌های دور مورد توجه و سکونت و تردد بوده است. در اواخر قرن ششم هجری «شمس‌الدین محمد بن محمد جوینی» ملازمت سلطان محمد خوارزمشاه و مستوفی دیوان او و پسرش سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه را به عهده گرفت و آن خاندان به «صاحب دیوان» معروف شدند.
🔹پس از شمس‌الدین، پسرش «بهاءالدین محمد» نیز، حدود ۳۵ سال همچنان صاحب دیوان بود. در سال ۶۵۱ هجری قمری، «امیر ارغون» حکومت عراق و یزد را به بهاءالدین محمد جوینی داد. بهاءالدین در ۶۰ سالگی فوت کرد.
🔹«عطاملک جوینی» پسر بهاءالدین محمد جوینی نیز، پیش از ۲۰ سالگی به کار تحریر و امیر دیوانی مشغول شد و با منشیان امیر ارغون همراه شد و ۶ بار امیر ارغون را در سفرهایی که جهت ارائه گزارش مالی به «قراقوم» پایتخت مغولان داشت، همراهی کرد.
🔹در هر یک از آن سفرها عطاملک نه تنها مناطق مختلف را از نزدیک مشاهده می‌کرد، بلکه با سران و حکمرانان و شاهزادگان و خاندان مغول از نزدیک ملاقات می‌کرد و مواد کتاب تاریخی مورد نظر خود را فراهم می‌آورد تا اینکه مجموعه آن اطلاعات را تدوین و براساس آن اطلاعات کتاب ارزشمند و وزین«تاریخ جهانگشا» را در سال ۶۵۸ هجری قمری نوشت.
🔹عطاملک پس از آمدن هلاکوخان به ایران در سال ۶۵۴ هجری قمری نیز جزو ملازمان خاص و دبیران مقرب هلاکو شد. روزبه‌روز مقامش رفیع‌تر شد و همه جا هلاکوخان را همراهی می‌کرد. پسر دیگر بهاءالدین جوینی و برادر عطاملک جوینی، «شمس‌الدین محمد جوینی» بود که او هم به مقامات عالی رسید.
🔹در سال ۶۶۳ که هلاکوخان در گذشت، پسرش «ابقا» وزارت را به برادر عطاملک یعنی شمس‌الدین محمد جوینی داد در حالی که عطاملک جوینی در آن مدت حاکم مستقل بغداد و کلیه عراق عرب بود.
🔹به همین دلیل با جایگاه‌های رفیعی که خاندان جوینی داشتند، توانستند منشأ نام و آوازه و عمران و آبادانی برای ولایت جوین شوند که اکنون آثار و شواهد آن دوران طلایی، در جای جای منطقه مشاهده می شود.
🔹یکی از بناهای بسیار زیبا و با عظمت ولایت گویان در شهرستان جغتای، امروز «مسجد خسروشیر» است. این مسجد در فاصله حدود ۲۰۰ متری شمال شرق روستایی با همین نام، واقع است.
🔹خرابه‌های مسجد خسروشیر، بر میانه تپه ماهورهایی حاصل از تخریب و انهدام فضاهای معماری آجری و خشت گلی، قرار گرفته است. بخشی از دیوارهای ایوان قبله، تا پاکار طاق باقی مانده و حدود ۹ متر ارتفاع دارند.
🔹انگاره‌های اندکی که از سقف برجای مانده، معلوم می‌دارد که پوشش ایوان جناقی و به طریق طاق، بوده است. بر هریک از بازوهای جانبی ایوان، ۲ درگاهی به طرفین و احتمال زیاد شبستان‌ها، باز می‌شده است.
🔹یکی از درگاهی‌های دیوار شرقی ایوان که کمتر آسیب دیده، به تزئینات و کتیبه‌هایی آراسته شده است. این درگاهی از درون یک طاق‌نما باز شده و پخی قوس جناقی و لچکی‌های دو طرف طاق با کتیبه و گچبری، زینت یافته است.
🔹گچبری، اسلیمی و نقوش گیاهی برگ کنگری و دوایر متداخل، صلیب‌های ترئینی متصل به هم و خطوط متقاطع از جمله تزئینات ایوان است که از سطح عمومی دیوارها، برجسته‌تر و قابل مقایسه با تزئینات بناهای هم عصر آن مانند «مسجد جامع ورامین» و «گنبد الجایتو در سلطانیه» به جهت اهمیت و زیبایی است.
🔹همچنین بر سطح محوطه باستانی خسرو شیر جغتای، انبوه قطعات آجر، گچ و سفال‌های متعلق به قرون اولیه اسلام تا قرن دهم هجری قمری، پراکنده شده است.
〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰
🔰به روز ترین مجموعه خبری غرب خراسان
@asrsabzevar
